शिक्षण सप्ताह दिवस पाचवाशुक्रवार दि. २६ जुलै २०२४
दि.22 ते 28 जुलै, 2024 या कालावधीत “शिक्षण सप्ताह” साजरा करणेबाबत करण्यात आलेल्या अंमलबजावणीबाबतची दिननिहाय उपक्रम, छायाचित्रे व व्हिडिओ खालील दिलेल्या लिंकवर अपलोड करण्यात यावे. यासाठी प्रथम शाळेचा यु-डायस क्रमांक नमूद करण्यात यावा.
https://shikshasaptah.com/shiksha-saptah
कौशल्य दिवस
सक्षम आणि स्पर्धात्मक कार्यबळ तयार करण्यासाठी कौशल्य शिक्षण
प्रस्तावना
शिक्षणाबद्दल जागृती व महत्व अधोरेखित करण्यासाठी शिक्षा सप्ताह हा कार्यक्रम या वर्षी भारतात साजरा करण्यात येत आहे. देशाच्या सर्वांगीण विकासात कौशल्य शिक्षणाची महत्वपूर्ण भूमिका अधोरेखित करण्यासाठी या आठवड्यात एक दिवस कौशल्य शिक्षणाबाबत विविध उपक्रम घ्यावयाचे आहे. या उपक्रमांतर्गत एक दिवस कौशल्य आणि डीजीटल शिक्षण यांतर्गत विविध उपक्रमाद्वारे २१ व्या शतकातील क्षमता व कौशल्य विद्यार्थ्यांमध्ये साध्य करून त्यांना सक्षम करू शकतो.
कौशल्य शिक्षणाद्वारे विद्यार्थ्यामध्ये रोजगारक्षमता वाढते, व्यक्तिमत्व विकास होतो व आत्मविश्वास वाढण्यास मदत होते. विद्यार्थ्यामध्ये कौशल्य निर्मिती अभ्यासक्रमामुळे त्यांना नेमके काय करायचे आहे याची दिशा मिळते, त्यांच्या करिअर मध्ये प्रगती करण्यास सहाय्य मिळते, उद्योजकीय कौशल्य निर्माण होऊन रोजगार निर्मिती करता येते. यामुळे देशाच्या आर्थिक व्यवस्थेत प्रत्येक विद्यार्थी योगदान देऊ शकतो. विद्यार्थ्यामधील क्षमता व आवडीनुसार त्यांच्यामध्ये कौशल्य निर्मिती केल्यास व्यवसाय शिक्षणाचे उद्दिष्ट मोठ्या प्रमाणात साध्य होऊ शकतात.
पार्श्वभूमी
भारताची तरुण व उत्पादक वर्गातील वाढती लोकसंख्या लक्षात घेता त्यांना भविष्यवेधी कौशल्यासंबंधी सक्षम करणे आवश्यक आहे. राष्ट्रीय राष्ट्रीय अभ्यासक्रम आराखडा २००५ शैक्षणिक धोरण २०२०, राष्ट्रीय अभ्यासक्रम आराखडा २०२३ यामध्ये शिक्षणासोबत कौशल्य विकसनाच्या महत्वावर भर देण्यात आलेला आहे. याची अंमलबजावणी करण्यासाठी या कार्यक्रमातील एक दिवशी विविध उपक्रमांचे आयोजन विशेषत्वाने करायचे आहे. यामुळे विद्यार्थ्यांना विविध कौशल्यांची ओळख करून देऊन राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२० चे सर्वांगीण विकासाचे उद्दिष्ट साध्य करणे शक्य होईल.
याची उद्दिष्टे खालीलप्रमाणे आहेत :
१) जागृकता वाढविणे: यांतर्गत विद्यार्थ्यांना विविध उपलब्ध कौशल्ये याबाबत माहिती द्यावयाची आहे.
२) सेतू निर्माण करणे – शैक्षणिक व व्यावसायिक अभ्यासक्रम यातील अंतर कमी करण्यासाठी तज्ञ प्रशिक्षक, संस्था आणि नियोक्ते याबाबत माहिती उपलब्ध करून देणे यात अपेक्षित आहे
३) आवड निर्माण करणे – पारंपारिक व्यवसायाच्या पलीकडले व्यवसायाचे मार्ग शोधण्यास विद्यार्थ्यांना प्रेरित करणे यात अभिप्रेत आहे..
४) यशोगाथा – कौशल्य शिक्षणातून समाजात यशस्वी योगदान देणाऱ्या विद्यार्थ्यांच्या यशोगाथेचा प्रसार यातून केला जाणार आहे.
कौशल्य दिवस या उपक्रमांतर्गत खालील उपक्रमाचे शाळेत अयोजन करता येईल. खाली दिलेल्या उपक्रमाचे आयोजन करताना कोणत्या विद्यार्थी कृतीचा समावेश करता येईल याबाबत सविस्तर वर्णन करण्यात आले आहे. यामुळे विद्यार्थ्यांमध्ये कौशल्य प्राप्तीसाठी उपक्रमाचे आधीच नियोजन करणे शक्य होणार आहे. विद्यार्थ्यांमध्ये कौशल्य निर्मिती करण्यासाठी खालील उपक्रमांतर्गत अधिकच्या कृतींचा समावेश करता येऊ शकेल.
१) संवाद कौशल्य, विक्री कौशल्य व विपणन कौशल्य (marketing) यांची ओळख –
उपक्रम – भूमिकाभिनय
विद्यार्थी कृती: यांतर्गत विद्यार्थी संवाद कौशल्य, विक्री कौशल्य संबंधित विविध तंत्रे आणि विपणन धोरण यासंदर्भात कौशल्य विकसित करण्यासाठी भूमिकाभिनय या उपक्रमात सहभागी होतील.
ग्राहक प्रतिबद्धता व उत्पादन सादरीकरण
१) यात अभिरूप वातावरणात विद्यार्थी ग्राहकांना सेवा उपलब्धतेबबात माहिती सांगतील
२) सेवा व उत्पादने याबाबत ग्राहकांना प्रभावीपणे माहिती देतील. ३) ग्राहकांच्या गरजेनुरूप सेवा व उत्पादनाचे वैशिट्य सांगतील आक्षेप हाताळणे व विक्रीबाबत योग्य निवड उपलब्ध करून देणे
–
१) विद्यार्थी ग्राहकांचे आक्षेप अभिरूप वातावरणात आत्मविश्वासपूर्वक हाताळतील
२) ग्राहकांना खरेदीचा योग्य निर्णय घेण्यासाठी मन वळवण्याच्या तंत्राचा वापर करून विक्रीसाठी उपलब्ध पर्याय सांगतील.
* ग्राहक ओळख व निश्चितीकरण व बाजार संशोधन
१) विद्यार्थी लोकसंख्याशास्त्र, मानसशास्त्र, वर्तनावर आधारित वस्तू खरेदी करणाऱ्या ग्राहकांचा लक्ष्य गट निश्चित करतील
२) विद्यार्थी ग्राहकांची प्राधान्ये, स्पर्धकांचे विश्लेषण समजून घेण्यासाठी बाजार संशोधन करतील.
मॉक मार्केटिंग कॅम्पेन डेवलपमेंट
१) विद्यार्थी शाळेतील उपक्रम, कार्यक्रम याबाबत माहिती देण्यासाठी मॉक मार्केटिंग मोहिमेत सहभागी होतील
२) पोस्टर्स,फ्लायर्स,मिडिया पोस्ट्स यासारखी प्रचारात्मक सामग्री विद्यार्थी तयार करतील
३) लक्ष्यगट ग्राहकांना आकर्षित करण्यास व खरेदीप्रक्रियेत गुंतवून ठेवण्यास आकर्षक जाहिराती व विविध धोरणाची आखणी विद्यार्थी करतील
२) सांस्कृतिक व ऐतिहासिक जागृती
उपक्रम – ऐतिहासिक स्थळाला भेट
कौशल्य -ऐतिहासिक जागृती, सांस्कृतिक समज, निरीक्षण व विश्लेषण विद्यार्थी कृती:
१) या उपक्रमातून विद्यार्थी एखाद्या ऐतिहासिक वास्तुबद्दलचा संपन्न वारसा, व विशिष्ट संसृतिक महत्व याब्त माहिती घेतील
२) विद्यार्थी ऐतिहासिक स्थळ तज्ञ किंवा गाईड यांच्या मदतीने वस्तूबाबत माहिती घेतील.
३) यात विद्यार्थी त्या वास्तूचा इतिहास, ऐतिहासिक पात्र वास्तुशिल्प वैशिष्ट्ये याबाबत माहिती घेतील
४) विद्यार्थी यात वास्तुशिल्प अभ्यास, संदर्भ साहित्य अभ्यास आणि सदर वस्तूचा स्थानिक क्षेत्रातील इतिहास व वारसा यावर होणाऱ्या परिणामाबाबत चर्चा करतील ५) ऐतिहासिक वारसाच्या जतन व संरक्षणाचे महत्व, त्यांचे भूतकाळातील संस्कृती समजून घेण्यात त्यांचे महत्व, समकालीन समाजावर त्याचा होणारा परिणाम याबाबत चर्चा करतील
६) विद्यार्थी विविध गोळा केलेल्या ऐतिहासिक कलाकृती व वस्तू यांच्या संग्रहातून शाळेमध्ये ऐतिहासिक वस्तुसंग्रहालयाचे प्रदर्शन करू शकतील
७) विद्यार्थी ऐतिहासिक व्यक्तींचे योगदान याबाबत त्यांच्या उपलब्ध स्मारकातून माहिती गोळा करतील
८) स्थानिक इतिहासातील महत्वाच्या व्यक्तीचे त्यांचे समाजातील योगदान, त्यांचे कार्य यावर चर्चा करतील व त्यांच्या सन्मानाचे महत्व समजून घेतील
९) इतिहासात योगदान देणाऱ्या व्यक्ती व वास्तूच्या माहितीतून विद्यार्थी मुल्ये व समाजातील योगदान याबाबत माहिती जाणून घेतील
(३) निसर्ग व शेतीतून अध्ययन
उपक्रम- सेंद्रिय शेती, बागायती रोपवाटिका, कृशिबजार, दुग्ध संकलन केंद्र, पशुपालन प्रशिक्षण केंद्र, सहकारी संस्था, उद्याने, वने, बाग, तळे यांना भेट या उपक्रमांचा समावेश यात करता येईल.
कौशल्य : पर्यावरणीय जागरूकता, शोध, सर्जन शीलता
विद्यार्थी कृती:
१) विद्यार्थी या उपक्रमांतर्गत शिक्षकांच्या मार्गदर्शनाखाली उद्दिष्ट पूर्तीसाठी भेट देतील
२ ) विविध वनस्पती, प्राणी, विविधता, सातत्य, नैसर्गिक प्रक्रिया यांचे मुद्देनिहाय निरीक्षण करतील
३) विद्यार्थी सजीवांच्या प्रकारांचे वर्गीकरण, प्राण्यांचे वर्तन, प्राण्यांची राहण्याची ठिकाणे याबाबत निरीक्षण करतील.
४ ) फायदेशीर कीटक व हानिकारक कीटक यांचे वर्गीकरण करतील ४ ) घरगुती कामातून शिकणे
उपक्रम – स्वयंपाक, स्वच्छता, बागकाम
कौशल्य – नियोजन, मोजमाप, वेळेचे व्यवस्थापन, संयम आणि पर्यावरणाची समज स्वयंपाक
१) विद्यार्थी स्वयंपाकातील एखादा खाद्य घटक तयार करण्यासाठी लागणारे साहित्य, पाककृती, त्यादरम्यान आवश्यक सुरक्षितता नियम, स्वच्छता याबाबत माहिती सांगतील.
२) साफसफाई व स्वच्छता – विद्यार्थी स्वच्छतेचे महत्व विशद करतील, याबाबत शालेय, वर्ग स्वच्छता उपक्रमात सहभाग घेतील.
३) बागकाम – विद्यार्थी, विविध वृक्षांची लागवड, त्याची काळजी, संगोपन, पर्यावरणीय घटकांचा वनस्पतीवर होणारा परिणाम याबाबत उपक्रम राबवतील ५ ) हॅकेथॉन-
उपक्रम- कोडींग स्पर्धा
कौशल्य- समस्या निराकरण, प्रोग्रामिंग, संगणीकरण
विद्यार्थी कृती:
१) विद्यार्थी गटामध्ये कोडींग स्पर्धा किंवा अप्लिकेशन तयार करण्यासाठी कार्य करतील.
२) प्रकल्पाचे सादरीकरण करतील
६ ) प्रसार माध्यम आणि करमणूक
उपक्रम- अॅनिमेशन आणि डिजिटली कथा सांगणे..
कौशल्य- संगणकीय विचार, कथा सांगणे, डीजीटल साक्षरता
विद्यार्थी कृती:
१) विद्यार्थी स्क्रॅच या अप्लीकेशनच्या माध्यमातून कथा तयार करतील. २) या उपक्रमातून विद्यार्थी कोडींग व ॲनिमेशनचे मुलभूत घटक शिकतील ७ ) डिझाईन
उपक्रम- डिझाईन थिंकिंग कार्यशाळा
कौशल्य- सहानुभूती, सर्जनशील विचार, समस्या निराकरण
विद्यार्थी कृती:
१) या उपक्रमातून विद्यार्थी वर्गाचा नकाशा तयार करतील आणि त्याचा उपयोग इतर उपक्रम राबविण्यासाठी कसा उपयोग होईल याचा विचार करतील.
२) शालेय उपहार गृहातील कचरा कमी करून तेथील जागेचा जास्तीत जास्त उपयोग कसा करता येईल याचा आराखडा विकसित करतील.
३) यांसारख्या उपक्रमाचा यात सहभाग करता येईल.
(विद्यार्थी आनंद वर्गाची भन्नाट कल्पना, सुधा मूर्ती यांची पुस्तके, रीडर्स डायजेस्ट इ. यासारख्या पुस्तकांचे वाचन करून out of box विचार करू शकतील).
८) मातीकाम कौशल्य
उपक्रम- मातकामातील विविध कौशल्याची माहिती देणे.
कौशल्य- शारीरिक कौशल्य, सर्जनशीलता, कारक कौशल्य इत्यादी.
विद्यार्थी कृती:
१) विद्यार्थी एक कला प्रकार म्हणून मातीच्या वस्तू तयार करणे याचा इतिहास व महत्व याची माहिती घेतील.
२) मातीपासून विविध वस्तू उदा. वाट्या, फुलदाणी तयार करतील.
९) बांबू कला कार्यशाळा-
उपक्रम- बांबू हस्तकला
कौशल्य-
शारीरिक कौशल्य, सर्जनशीलता, कारक कौशल्य, पर्यावरण
जागरूकता इत्यादी.
विद्यार्थी कृती:
A) बांबू क्राफ्ट तंत्र
१) आयोजित कार्यशाळेमध्ये बांबू कापणे, आकार देणे आणि जोडणे यांच्या पारंपारिक पद्धतीचा वापर करावयास शिकतील
२) यासाठी चाकू किंवा करवत याचा वापर व त्या दरम्यानची सुरक्षितता यांचे पालन करतील.
३) बांबूच्या वस्तू तयार करण्यासाठी विविध पद्धती शिकतील.
B) बांबू हस्तकला प्रकल्प
१) यामध्ये विद्यार्थी बांबूपासून बास्केट, फुलदाण्या, पेन स्टँड यासारख्या वस्तू तयार करतील.
२) या वस्तूंना आकर्षक करण्यासाठी रंगवणे, सजवणे इत्यादीसारख्या विविध तंत्राचा शोध घेतील.
३) बनवलेल्या वस्तूंच्या प्रदर्शनात सहभाग घेतील.
१० ) पिशवी निर्मिती कार्यशाळा-
उपक्रम- चिंध्या पासून पिशव्या बनवणे.
कौशल्य- शिवणकाम, कारक कौशल्य, सर्जनशीलता. विद्यार्थी कृती:
१) या कार्याशाळेमध्ये विद्यार्थ्यांना निरोपयोगी कपड्यांपासून पिशव्या तयार करणेबाबत माहिती दिली जाईल.
२) या उपक्रमातून विद्यार्थ्यांना पिशव्या तयार करण्यासाठी लागणारे साहित्य, तंत्र, विविध प्रकारच्या पिशव्यांचे उपयोग माहिती होईल.
३) विद्यार्थी स्वतः उपलब्ध साधनातून पिशवी तयार करतील.
११) सुरक्षित पाणी
उपक्रम- पाणी चाचणी कार्यशाळा.
कौशल्य- वैद्यानिक दृष्टीकोन, निरीक्षण, विश्लेषणात्मक विचार. विद्यार्थी कृती:
१) या उपक्रमातून विद्यार्थी पाण्याची गुणवत्ता तपासण्याची वैद्यानिक पद्धती शिकतील.
२) विविध स्त्रोतातून पाण्याचे नमुने गोळा करून पाण्याची गुणवत्ता तपासतील. ३) विद्यार्थी विविध चाचणी पद्धती, स्वच्छ पाण्याचे महत्व आणि पाणी चाचणीसाठी लागणारे साहित्य याबाबत माहिती घेतील.
४) जवळच्या जलस्त्रोतातील पाणी दुषित करणारे घटक आणि त्यांच्या आरोग्यावरील परिणामांबद्दल माहिती घेतील.
५) या कार्यशाळेत पाणी शुद्धीकरण पद्धतीचे प्रात्यक्षिक याचे निरीक्षण करतील.
१२ ) मातीची सुपीकता
उपक्रम – माती परीक्षण कार्यशाळा.
कौशल्य – वैद्यानिक निरीक्षण, माहिती संकलन, विश्लेषण
विद्यार्थी कृती:
१) या कार्यशाळेत विद्यार्थी मातीच्या गुणवत्तेचे परीक्षण करण्याच्या पद्धती जाणून घेतील.
२) कार्यशाळेसाठी विद्यार्थी वेगवेगळ्या ठिकाणातून मातीचे नमुने गोळा करून आणतील..
(३) माती परीक्षण कीट वापरून मातीचा पोत, PH पातळी, पोषक घटक यांचे विश्लेषण करतील.
१३ ) व्यावसायिक आणि उद्योजकांची भेट M
उपक्रम – व्यावसायिक आणि उद्योजकांची भेट
कौशल्य- व्यवसाय मार्गदर्शन, सहयोग
विद्यार्थी कृती:
१) शालेय अथवा वर्गस्तरावर यशस्वी व्यावसयिक किंवा उद्योजक यांच्या व्याख्यानातून त्यांचा व्यवसायाचा प्रवास जाणून घेतील.
२) व्यावसायिकांच्या व्यवसाया दरम्यान आलेले अडथळे व त्यावर केलेली मात, टिकवलेले सातत्य याबाबत माहिती घेतील.
३) यशस्वी व्यवसायासाठी आवश्यक कौशल्यांची माहिती घेतील.
१४ ) प्रथमोपचार कार्यशाळा
उपक्रम- प्रथमोपचार कार्यशाळा
कौशल्य गट कार्य, आरोग्य रक्षण, चिकित्सक विचार
विद्यार्थी कृती:
१) विद्यार्थी प्रथमोपचार कार्यशालेमध्ये एखादा अपघात झाल्यास उदा. गुदमरणे, बेशुद्ध होणे कोणता प्रथमोपचार करावा याचे प्रात्यक्षिक प्रशिक्षण घेतील.
२) विद्यार्थी प्रथमोपचार तंत्राचा वापर करण्यासाठी वैद्यकीय तज्ञाद्वारे माहिती घेतील व पुतळ्यावर त्याचे प्रत्यक्षिक करून बघतील.
·
कौशल्य शिक्षण दिवस उपक्रमांतर्गत खालील घटकांचा सहभाग घेण्यात यावा.
१) इयत्ता ६ वी ते १२ वी चे विद्यार्थी
२) पालक आणि शिक्षक ३) व्यावसायिक समुपदेशक ४) उद्योग प्रतिनिधी
५) शालेय प्रशासनातील घटक
६) शालेय शिक्षणाशी संबंधित व्यक्ती
·
सदर कौशल्य विषयक उपक्रम राबवण्यासाठी खालील संस्थांचे सहकार्य घेता येईल.
१) राष्ट्रीय कौशल्य विकास महामंडळ
२) राष्ट्रीय व्यावसयिक शिक्षण आणि प्रशिक्षण परिषद
३) PSS सेन्ट्रल इंस्तीत्युट ऑफ व्होकेशनल एज्युकेशन
४) सेक्टर स्कील कौन्शील
५) स्थानिक उद्योग संस्था
६) संबंधित शिक्षण संस्था.
संबधित उपक्रमांचा प्रसार :-
शाळा, समाज माध्यम, स्थानिक प्रसार माध्यम द्वारे संबधित उपक्रमांचा प्रसार करण्यात यावा.
• अध्ययन निष्पत्ती :-
१) विद्यार्थी पालक आणि शिक्षकांमध्ये कौशल्य शिक्षणाबाबत जागरुकता आणि आवड निर्माण होईल.
२) व्यावसायिक व कौशल्य शिक्षणाच्या माध्यमातून विविध उपलब्ध व्यवसायांची माहिती विद्यार्थ्यांना उपलब्ध होईल.
३) शैक्षणीक संस्था, उद्योग संस्था, व्यवसाय शिक्षण संस्था यातील साहचर्य वाढीस लागेल.
४) राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरणा २०२० चे कौशल्य शिक्षणाचा मुख्य शिक्षणाच्या प्रवाहात समावेश करण्याचे उद्दिष्ट साध्य होईल.
कौशल्य दिवस हा उपक्रम राबविण्यासाठी वरील उपक्रमांचा समावेश करता येईल. याशिवाय उपलब्ध व स्थानिक परिस्थितीनुसार खालील उपक्रमांचा समावेश देखील करता येईल.
वरील उपक्रमांचे शालेय स्तरावर विद्यार्थी संख्या व स्थानिक परिस्थिती लक्षात घेऊन अंमलबजावणी करणे आवश्यक आहे. उपक्रमाचा हेतू विद्यार्थ्यांना कौशल्य प्राप्ती हा असावा.
परीशिष्ट १-५ बी
शिक्षा सप्ताह
दिवस- पाचवा
शुक्रवार दिनांक २६ जुलै २०२४
विषय- शिक्षणात तंत्रज्ञान दिवस
राष्ट्रीय शिक्षण धोरण २०२० ने डिजिटल तंत्रज्ञानाचा शिक्षणाची समानता, सुलभता आण गुणवत्ता सुनिश्चित करण्यासाठी दूरगामी परिणाम होऊ शकतो हे वास्तव ओळखून, मुद्दा २३.५ मध्ये असे नमूद केले आहे की “शैक्षणिक तंत्रज्ञानाचा वापर अध्यापन-अध्ययन पद्धती आणि मूल्यमापन प्रक्रिया सुधारण्याच्या उद्देशाने असेल.” शिक्षकांचा सातत्यपूर्ण व्यावसायिक विकास, शैक्षणिक प्रवेश वाढवणे, उपस्थिती, मूल्यांकन इत्यादींशी संबंधित प्रक्रियांसह शैक्षणिक नियोजन, व्यवस्थापन आणि प्रशासन सुव्यवस्थित करणे, यावर भर असेल.
या उद्देशाने दीक्षा प्रणाली व आत्मनिर्भर भारत कार्यक्रमांतर्गत शालेय शिक्षण आणि साक्षरता विभागाकडून १७ मे २०२० रोजी PMe-VIDYA नावाचा एक व्यापक उपक्रम सुरू करण्यात आला, जो डिजिटल/ऑनलाइन / आकाशवाणी द्वारा शिक्षणाशी संबंधित सर्व उपक्रमांना एका व्यासपीठावर आणून गुणवत्तापूर्ण शिक्षणास गती देतो.
शिक्षणात तंत्रज्ञान दिवस कार्यक्रमाची उद्दिष्टे:
१. NEP २०२० मध्ये तंत्रज्ञानावर लक्ष केंद्रित करणे.
२. डिजिटल शिक्षणाचे फायदे सार्वत्रिक करणे.
३. २०० शैक्षणिक टीव्ही चॅनेलचा प्रचार करणे.
४. शिक्षक, विद्यार्थी आणि पालकांना कार्यमग्न करणे.
५. सामाजिक माध्यमांवर प्रसिद्धी देणे.
राज्यातील सर्व जिल्ह्यांनी खालीलप्रमाणे उपक्रम आयोजन करून कार्यवाही करावी,
कार्यक्रम तपशील: (CIET, NCERT द्वारे पुरविलेल्या ऑनलाईन स्वरुपात लिंक द्वारे पाहणे )
१. ठिकाण आणि तारीख:
स्थळ : NCERT स्टुडीओ
तारीख : शिक्षा सप्ताहाचा पाचवा दिवस
२. लक्ष गट: शिक्षक (शिक्षक, प्राध्यापक), विद्यार्थी (प्राथमिक, माध्यमिक आणि उच्च माध्यमिक स्तर), पालक, माध्यम प्रतिनिधी, शैक्षणिक प्रभावक आणि ब्लॉगर्स
या कार्यक्रमा दरम्यान खालील माहिती लाभार्थ्यांशी चर्चा करण्यात यावी,
A दीक्षा (DIKSHA) प्रणाली- हे भारतातील शालेय शिक्षणातील राष्ट्रीय डिजिटल व्यासपीठ असून राष्ट्रीय शैक्षणिक संशोधन व प्रशिक्षण परिषद, नवी दिल्ली (NCERT) आणि शिक्षण मंत्रालयाचा एक उपक्रम आहे. DIKSHA ची सुरुवात ५ सप्टेंबर २०१७ रोजी करण्यात आली आणि तेव्हापासून ३६
राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांनी CBSE आणि NCERT द्वारे तसेच करोडो विद्यार्थी आणि शिक्षकांनी हे व्यासपीठ स्विकारले आहे. दीक्षा प्रणालीचे वापरत महाराष्ट्र राज्य नेहमीच अग्रेसर राहिलेले आहे. सध्या दीक्षा प्रणालीवर राज्याकडे खालीलप्रमाणे ई साहित्य अपलोड झालेले आहे (दिनांक १५/०७/२०२४ नुसार)
६. अध्ययन सत्रे – २९.५७ लाख
७. वापरकर्ते – ९.१७ लाख
८. QR Code- १८२२०
९. पाठ्यपुस्तके- ६८५४ (CBSE + State Board, ८ languages)
10. ई-साहित्य- ४०७७७ (Ducument + Interactive Content + Video + YouTube Content + QR codes)
शिक्षकांसाठी सूचना –
·
दीक्षा (DIKSHA) प्रणाली वापरासाठी
https://pmevidya.education.gov.in/diksha.html येथे भेट देवून अधिकची माहिती
देण्यात यावी.
दीक्षा (DIKSHA) प्रणाली वापरासाठी खालील लिंक दाखविण्यात यावी.
Diksha app download link- https://www.youtube.com/watch?v=KBpxR62QjoQ दीक्षा प्रणालीवर राज्याचे योगदान पाह्ण्यासाठी येथे भेट द्यावी.
e
याबाबत विद्यार्थी व शिक्षकांसाठी प्रश्नमंजुषा आयोजित करून त्याच्या नोंदी जतन करून ठेवण्यात याव्यात.
B PMeVidya ०५ वाहिन्या – सहसंचालक, CIET, NCERT यांचे पत्र File No.२०.१९/२०२२- २३/eVidya/CIET October ३, २०२२ चे पत्रान्वये देशातील अनेक राज्यांमध्ये (उदा. केरळ, आंध्र प्रदेश, गुजरात) विद्यार्थ्यांसाठी ई- शैक्षणिक साहित्याचे प्रक्षेपण राज्यातील शालेय शिक्षण विभागाच्या स्वतःच्या शैक्षणिक DTH वाहिनी मार्फत करण्यात येते. प्रस्तुत वाहिन्यावर कार्यक्रम प्रसारण करण्यासाठी भारत सरकार व महाराष्ट्र शासन यांचे दरम्यान सामंजस्य करार (MoU) ही करण्यात • आलेला आहे. यास्तव राज्यासाठी MH ११३, MH ११४, MH ११५, MH ११६, MH ११७ असे ५ शैक्षणिक DTH वाहिन्या मंजूर झालेल्या आहेत. सध्या ५ शैक्षणिक वाहिन्यांवर प्रस्तुत वाहिन्यांवर इयत्ता १ ली ते १२ वी, शिष्यवृत्ती व सातत्यपूर्ण व्यावसायिक विकास यासाठी आवश्यक ई-साहित्य
,
प्रक्षेपणासाठी दिनांक १५/०६/२०२४ पासून प्रक्षेपण करण्यात आलेले आहे. यात वाहिनी MH ११३ साठी इयत्ता १ ली ते ४ थी, MH ११४ साठी इ. ५ वी ते ७ वी, MH ११५ साठी इ. ८ वी ते १० वी, MH ११६ साठी इ. ११ वी १२ वी MH ११७ साठी शिष्यवृत्ती व सातत्यपूर्ण व्यावसायिक विकास प्रशिक्षण असा आशय दररोज स. ९ ते १२ नियमित प्रक्षेपण करण्यात येतो. तसेच दिवसातील उर्वरित वेळेत दर ३ तासात दिवसभर चक्राकार पद्धतीने पुनर्प्रक्षेपण करण्यात येते. त्याचे नियोजन पुढीलप्रमाणे आहे.
उक्तप्रमाणे राज्यासाठी मंजूर ०५ PMeVidya शैक्षणिक वाहिनीसाठी सन २०२४-२५ अंतर्गत इयत्ता १ ली ते १२ वी, सातत्यपूर्ण व्यावसायिक विकास व इ. ५ वी, ८ वी शिष्यवृत्ती विषयासाठी दिनांक १५/०६/२०२४ ते ३०/०४/२०२५ दरम्यान महिनानिहाय प्रपत्रे व मासिक वेळापत्रक करून कार्यक्रम प्रक्षेपित करण्यात येणार आहेत. तरी आपण आपल्या कार्यक्षेत्रातील जास्तीत जास्त शिक्षक, विद्यार्थी, मुख्याध्यापक, पालक, अधिकारी व शिक्षण तज्ज्ञ यांना उपरोक्त ०५ शैक्षणिक चॅनेलचा लाभ घेण्यास आपल्या स्तरावरून आवाहन करण्यात यावे. याबाबत काही अडचणी आल्यास उपरोक्त ई-मेल वर सविस्तर लिहिण्यास आदेशित करण्यात यावे.
शिक्षकांसाठी सूचना
·
–
शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांना PMeVidya शैक्षणिक वाहिनीबाबत अधिक माहितीसाठी
oillw7qUljc2mF6CHR/view?usp=drivesdk तसेच https://pmevidya.education.gov.in/ येथे भेट देण्यास सांगावे व याबाबत अधिकची माहिती देण्यात यावी
याबाबत विद्यार्थी व शिक्षकांसाठी प्रश्नमंजुषा आयोजित करून त्याच्या नोंदी जतन करून ठेवण्यात याव्यात.
–
दिव्यांग व्यक्तींसाठी सहाय्यक ठरणारे ई-साहित्य CIET नवी दिल्ली संस्थेमार्फत दिव्यांग व्यक्तींसाठी सहाय्यक ठरणारे अध्ययन-अध्यापन, योगा व इतर विषयातील ई-साहित्य विकसित करून लाभासाठी त्यांना उपलब्ध करून देण्यात आलेले आहे. त्याची सविस्तर माहिती https://pmevidya.education.gov.in/cwsn.html या लिंक वर उपलब्ध आहे.
राज्यातील सर्व दिव्यांग विद्यार्थी व शिक्षक यांच्या अध्ययन- अध्यापनात सहाय्य करण्यासाठी महाराष्ट्र शासनाने सन २०२३ – २४ मध्ये STARS प्रकल्पांतर्गत इयत्ता ४ थी, व ५ वी साठी ५०० ई- साहित्य विकसित केलेले आहेत. त्याची माहिती दीक्षा प्रणाली च्या https://diksha.gov.in/resources/play/collection/do 31400190082881945614096?contentType
=Collection, https://diksha.gov.in/play/collection / do_314074196208771072180
या लिंक वर व DO ID do_31400190082881945614096 या दीक्षा प्रणाली DO ID वर उपलब्ध आहे.
·
·
शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांना वरील लिंक वर भेट देण्यास सांगून अधिकची माहिती देण्यात यावी.
याबाबत विद्यार्थी व शिक्षकांसाठी प्रश्नमंजुषा आयोजित करून त्याच्या नोंदी जतन करून ठेवण्यात याव्यात.
D Virtual Labs – शिक्षक व विद्यार्थ्यांना गणित, विज्ञान व भाषा विषयातील अनुभवाधिष्टीत अध्ययन- अध्यापन कृतियुक्त पद्धतीने करून क्लिष्ट संकल्पना सोप्या करण्यासाठी CIET नवी दिल्ली संस्थेमार्फत Virtual Lab कार्यान्वित करण्यात आल्या असून इयत्ता ६ वी ते १२ वी साठी गणित, विज्ञान विषयातील ई-साहित्य विकसित करून लाभासाठी त्यांना उपलब्ध करून देण्यात आलेले आहे. त्याची सविस्तर माहिती https://diksha.gov.in/virtuallabs.html या लिंक वर उपलब्ध आहे. लवकरच राज्य शैक्षणिक संशोधन व प्रशिक्षण परिषद महाराष्ट्र, पुणे मार्फत ही Virtual Lab कार्यान्वित करण्यात येवून इयत्ता ६ वी ते १२ वी साठी गणित, विज्ञान विषयातील ई-साहित्य विकसित करून लाभासाठी त्यांना उपलब्ध करून देण्यात येणार आहे.
शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांना वरील लिंक वर भेट देण्यास सांगून अधिकची माहिती देण्यात यावी. याबाबत विद्यार्थी व शिक्षकांसाठी प्रश्नमंजुषा आयोजित करून त्याच्या नोंदी जतन करून ठेवण्यात याव्यात.
E विद्या समीक्षा केंद्र ( VSK) – शालेय शिक्षण व क्रीडा विभाग, शासन निर्णय दिनांक १२ मार्च २०२४ नुसार संचालक, राज्य शैक्षणिक संशोधन व प्रशिक्षण परिषद, महाराष्ट्र, पुणे यांच्या नियंत्रणाखाली “विद्या समीक्षा केंद्र ( VSK ) ” कार्यान्वित करण्यात आलेले आहे. समग्र शिक्षा, स्टार्स प्रकल्प, पी.एम.श्री., मध्यान्ह पोषण आहार अशा केंद्र पुरस्कृत योजनांसह राज्य शासनाद्वारा विभागांतर्गत विविध उपक्रमांची अंमलबजावणी करण्यात येते. या योजनांचा लाभ सर्व संबधित घटकांना देण्यात येतो. सदर उपक्रमांचा परिणाम अंतिमतः विद्यार्थ्यांच्या गुणवत्तेत प्रतिबिंबित होणे गरजेचे असते. अशा परिणामांचे मापन परफॉरमन्स ग्रेडिंग इंडेक्स (PGI), राष्ट्रीय संपादणूक सर्वेक्षण (NAS ), राज्य
स्तरावरील संपादणूक सर्वेक्षण (SLAS), नियतकालिक चाचण्या यातून केले जाते. सदरील माहिती संकलन व विश्लेषण करण्यास यंत्रणेतील सर्व घटकांचा श्रम व वेळ खर्च होतो.
विद्यार्थी आपली संपादणूक पातळी वाढविण्यासाठी, शिक्षक आपला व्यावसायिक विकास करण्यासाठी व प्रशासन पर्यवेक्षणात सुधारणा करण्यासाठी विविध अध्ययन सामुग्रींचा, प्रशिक्षणांचा व डीजिटल साधनांचा नियमित उपयोग करीत असतात. तथापि, यातील परिणाम देणारे घटक कोणते याचे विश्लेषण डेटा अभावी करता येत नाही.
आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स (AI) व मशीन लर्निंगच्या मदतीने माहिती संकलन व विश्लेषण प्रक्रिया अधिक वेगवान व सुलभ व्हावी. प्राप्त डेटा विश्लेषणाच्या आधारे राज्यातील शाळा, केंद्र, तालुका, जिल्हा व राज्य स्तरावरील शैक्षणिक स्वास्थ्याचे अचूक निदान करता यावे, प्रत्येक स्तरावरील गरजांची निश्चिती करून शिक्षण व्यवस्थेत सुधारणा होण्यासाठी नेमकेपणाने कृती कार्यक्रमांचे नियोजन, प्रभावी अंमलबजावणी व अचूक मूल्यमापन करता यावे, यासाठी – विद्या समीक्षा केंद्र (VSK) कार्यान्वित करण्यात आले आहे.
विद्या समीक्षा केंद्राची उद्दिष्टे:
प्रस्तुत “विद्या समीक्षा केंद्र (VSK)” राज्यात प्रभावीपणे अंमलबजावणीसाठी व कार्यान्वयन वावत सद्या राज्यामार्फत Chatbot प्रणालीद्वारे नियतकालिक चाचण्या (PAT) आयोजन, विद्यार्थी ऑनलाईन उपस्थिती संकलित करून dashboard उपलब्ध करून देण्यात आलेला आहे.
नियतकालिक
(PAT)
२०२३-२४
चाचणीचा
तुलनात्मक
अहवाल
https://app.powerbi.com/view?r=eyJrljoiYjZjZTQxMTktMTIwNC00MTJmLWJkMDMtYz
MyM2M30GMIM2MzliwidCI6Ijc2 Yjk4ZjVhLTI0NGUINDg5NS05ZGU5LTY0OTgyYTc 3MmYwOCJ9 या chatbotचे dashboard लिंक वर उपलब्ध आहे.
·
·
यात क्षेत्रीय अधिकारी आपल्या जिल्हानिहाय माहिती शोधून, त्यावर आपल्या अधिनस्त अधिकाऱ्यांशी चर्चा करून योग्य प्रकारची उपाययोजना करण्याच्या सूचना देण्यात याव्यात.
शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांना वरील लिंक वर भेट देण्यास सांगून अधिकची माहिती देण्यात यावी. याबाबत विद्यार्थी व शिक्षकांसाठी प्रश्नमंजुषा आयोजित करून त्याच्या नोंदी जतन करून ठेवण्यात याव्यात.
·
·
·
·
·
·
·
समग्र शिक्षा व स्टार्स प्रकल्पांतर्गत राबविण्यात येणाऱ्या विविध उपक्रम/ प्रकल्पांचे Real time संनियंत्रण करणे.
.
शैक्षणिक व भौतिक उपक्रम / योजनांचा राज्य स्तरावरून मागोवा घेणे आणि क्षेत्रीय अधिकारी व शिक्षक यांचे डेटा आधारित निर्णय घेण्यासाठी सक्षमीकरण करणे.
प्रवेशित विद्यार्थी, शालाबाह्य विद्यार्थी, गळती झालेले विद्यार्थी, मुक्त शिक्षण घेणारे विद्यार्थी, शिक्षणाच्या प्रवाहात समाविष्ट बालकामगार, CWSN विद्यार्थी, व्यावसायिक शिक्षण घेणारे विद्यार्थी, गणवेश व पाठ्यपुस्तक वितरण, शिष्यवृत्ती, आर्थिक लाभाच्या योजना, शाळास्तरावरील मूल्यमापन, विद्यार्थी व शिक्षक यांना आवश्यक मदत, प्रोत्साहन व पुरस्कार इ. बाबींवर लक्ष ठेवणे.
विद्यार्थ्यांची संपादणूक पातळी वाढविण्यासाठी व उपलब्ध संसाधनांचा प्रभावी वापर करण्यासाठी शिक्षकांना मदत करणे.
डेटा आधारे तातडीने लक्ष देण्यासाठीची गरजा क्षेत्रे निश्चित करून निर्णय घेण्यासाठी मदत करणे.
शिक्षण व्यवस्थेस पूरक ठरणाऱ्या सर्व संबंधितास माहिती, जागरुकता आणि मदत करण्यासाठी राज्यस्तरावर हेल्प डेस्क तयार करणे.
सुनिश्चित शाळा मानकांनुसार शाळांची सद्यस्थिती व सुधारात्मक कामगिरीचा Real Time माहिती दर्शविणारा डॅशबोर्ड विकसित करणे.
राज्यातील सर्व पर्यवेक्षीय यंत्रणेतील समन्वय वाढवून त्यांची कार्यक्षमता आणि परिणामकारकता वाढवणे.
राज्य शासनामार्फत राबविण्यात येणाऱ्या विविध उपक्रम / योजना / प्रकल्पांचे Real time संनियंत्रण करणे.
समग्र शिक्षा, स्टार्स प्रकल्प, पी.एम. श्री. तसेच शासनाचे विविध उपक्रम / योजना / प्रकल्पांचे वार्षिक कार्ययोजना व अंदाज पत्रक तयार करण्यास व शासन स्तरावर धोरण निश्चितीस मदत
करणे.
शिक्षण व्यवस्थेतील सर्व संस्थांच्या लेखा व वित्त विषयक बाबींचे डॅशबोर्ड विकसित करून संनियंत्रण करणे.
