भूगोल – अक्षवृत्त (अक्षांश) आणि रेखावृत्त (
पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर एखाद्या ठिकाणाचे नेमके स्थान शोधण्यासाठी अक्षवृत्त (अक्षांश) आणि रेखावृत्त (देशांतर) या संकल्पनांचा वापर केला जातो.
- अक्षवृत्त (अक्षांश):
- पृथ्वीच्या गोलाला आडव्या असलेल्या रेषा होत.
- उत्तरेकडील ध्रुवापासून दक्षिणेकडील ध्रुवापर्यंत असतात.
- 0° ते 90° उत्तर आणि 0° ते 90° दक्षिण अशा अक्षवृत्तांचे एकूण 180 रेखांकन केले जातात.
- विषुववृत्त हा सर्वात मोठा अक्षवृत्त असून तो पृथ्वीच्या मध्यवर्ती भागावरून जातो (0°).
- अक्षवृत्त पृथ्वीच्या हवामानावर परिणाम करतात. (उदा: उष्ण कटिबंधीय, समशीतोष्ण कटिबंध)
- रेखावृत्त
- पृथ्वीच्या दोन्ही ध्रुवांना जोडणारे रेखांकन असलेल्या रेषा.
- एकमेकांना समांतर नसून उत्तरेकडे आणि दक्षिणेकडे एकत्र येतात.
- एकूण 360 रेखावृत्त असून त्यांची लांबी सारखीच असते.
- ग्रीनविच, इंग्लंड येथील रॉयल ऑब्झर्व्हटरीमधून जाणाऱ्या रेखावृत्ताला “मूळ रेखावृत्त” किंवा “ग्रीनविच रेखावृत्त” म्हणतात. याला 0° रेखावृत्त असेही म्हणतात. त्याच्या विरुद्ध बाजूला असलेल्या रेखावृत्ताला 180° रेखावृत्त म्हणतात. या दोन रेखावृत्तांवर असलेल्या ठिकाणांना विरुद्ध बिंदू (ॲन्टीपोडल पॉइंटस्) असे म्हणतात. (उदा: भारतातील एका ठिकाणाचे रेखावृत्त अमेरिकेतील एखाद्या ठिकाणाच्या रेखावृत्ताच्या अगदी विरुद्ध असेल.)
- रेखावृत्त वेळेच्या विभाजनात मदत करतात.
अक्षवृत्त आणि रेखावृत्त यांच्या संदर्भाने एखाद्या ठिकाणाचे निर्देशांक (कोऑर्डिनेट्स) दिली जातात. उदा: मुंबईचे निर्देशांक हे 18° 58′ 00″ N 72° 50′ 00″ E असे आहेत. (अर्थात, 18 अंश 58 मिनिटे उत्तर आणि 72 अंश 50 मिनिटे पूर्व).
